ANNAEI
SENECAE
EPISTULARUM MORALIUM AD LUCILIUM LIBER SECUNDUS
EPISTULARUM MORALIUM AD LUCILIUM LIBER SECUNDUS
XIII.
SENECA LUCILIO SUO SALUTEM
[1]
Multum tibi esse animi scio; nam etiam antequam instrueres te
praeceptis salutaribus et dura vincentibus, satis adversus fortunam
placebas tibi, et multo magis postquam cum illa manum conseruisti
viresque expertus es tuas, quae numquam certam dare fiduciam sui
possunt nisi cum multae difficultates hinc et illinc apparuerunt,
aliquando vero et propius accesserunt. Sic verus ille animus et in
alienum non venturus arbitrium probatur; haec eius obrussa est. [2]
Non potest athleta magnos spiritus ad certamen afferre qui numquam
suggillatus est: ille qui sanguinem suum vidit, cuius dentes crepuere
sub pugno, ille qui subplantatus ad versarium toto tulit corpore nec
proiecit animum proiectus, qui quotiens cecidit contumacior
resurrexit, cum magna spe descendit ad pugnam. [3] Ergo, ut
similitudinem istam prosequar, saepe iam fortuna supra te fuit, nec
tamen tradidisti te, sed subsiluisti et acrior constitisti; multum
enim adicit sibi virtus lacessita.
Tamen,
si tibi videtur, accipe a me auxilia quibus munire te possis. [4]
Plura sunt, Lucili, quae nos terrent quam quae premunt, et saepius
opinione quam re laboramus. Non loquor tecum Stoica lingua, sed hac
summissiore; nos enim dicimus omnia ista quae gemitus mugitusque
exprimunt levia esse et contemnenda. Omittamus haec magna verba, sed,
di boni, vera: illud tibi praecipio, ne sis miser ante tempus, cum
illa quae velut imminentia expavisti fortasse numquam ventura sint,
certe non venerint. [5] Quaedam ergo nos magis torquent quam debent,
quaedam ante torquent quam debent, quaedam torquent cum omnino non
debeant; aut augemus dolorem aut praecipimus aut fingimus.
Primum
illud, quia res in controversia est et litem contestatam habemus, in
praesentia differatur. Quod ego leve dixero tu gravissimum esse
contendes; scio alios inter flagella ridere, alios gemere sub
colapho. Postea videbimus utrum ista suis viribus valeant an
imbecillitate nostra. [6] Illud praesta mihi, ut, quotiens
circumsteterint qui tibi te miserum esse persuadeant, non quid audias
sed quid sentias cogites, et cum patientia tua deliberes ac te ipse
interroges, qui tua optime nosti, 'quid est quare isti me complorent?
quid est quod trepident, quod contagium quoque mei timeant, quasi
transilire calamitas possit? est aliquid istic mali, an res ista
magis infamis est quam mala?' Ipse te interroga, 'numquid sine causa
crucior et maereo et quod non est malum facio?' [7] 'Quomodo' inquis
'intellegam, vana sint an vera quibus angor?' Accipe huius rei
regulam: aut praesentibus torquemur aut futuris aut utrisque. De
praesentibus facile iudicium est: si corpus tuum liberum et sanum
est, nec ullus ex iniuria dolor est, videbimus quid futurum sit:
hodie nihil negotii habet. [8] 'At enim futurum est.' Primum dispice
an certa argumenta sint venturi mali; plerumque enim suspicionibus
laboramus, et illudit nobis illa quae conficere bellum solet fama,
multo autem magis singulos conficit. Ita est, mi Lucili: cito
accedimus opinioni; non coarguimus illa quae nos in metum adducunt
nec excutimus, sed trepidamus et sic vertimus terga quemadmodum illi
quos pulvis motus fuga pecorum exuit castris aut quos aliqua fabula
sine auctore sparsa conterruit. [9] Nescio quomodo magis vana
perturbant; vera enim modum suum habent: quidquid ex incerto venit
coniecturae et paventis animi licentiae traditur. Nulli itaque tam
perniciosi, tam inrevocabiles quam lymphatici metus sunt; ceteri enim
sine ratione, hi sine mente sunt. [10] Inquiramus itaque in rem
diligenter. Verisimile est aliquid futurum mali: non statim verum
est. Quam multa non exspectata venerunt! quam multa exspectata
nusquam comparuerunt! Etiam si futurum est, quid iuvat dolori suo
occurrere? satis cito dolebis cum venerit: interim tibi meliora
promitte. [11] Quid facies lucri? tempus. Multa intervenient quibus
vicinum periculum vel prope admotum aut subsistat aut desinat aut in
alienum caput transeat: incendium ad fugam patuit; quosdam molliter
ruina deposuit; aliquando gladius ab ipsa cervice revocatus est;
aliquis carnifici suo superstes fuit. Habet etiam mala fortuna
levitatem. Fortasse erit, fortasse non erit: interim non est; meliora
propone. [12] Nonnumquam, nullis apparentibus signis quae mali
aliquid praenuntient, animus sibi falsas imagines fingit: aut verbum
aliquod dubiae significationis detorquet in peius aut maiorem sibi
offensam proponit alicuius quam est, et cogitat non quam iratus ille
sit, sed quantum liceat irato. Nulla autem causa vitae est, nullus
miseriarum modus, si timetur quantum potest. Hic prudentia prosit,
hic robore animi evidentem quoque metum respue; si minus, vitio
vitium repelle, spe metum tempera. Nihil tam certum est ex his quae
timentur ut non certius sit et formidata subsidere et sperata
decipere. [13] Ergo spem ac metum examina, et quotiens incerta erunt
omnia, tibi fave: crede quod mavis. Si plures habebit sententias
metus, nihilominus in hanc partem potius inclina et perturbare te
desine ac subinde hoc in animo volve, maiorem partem mortalium, cum
illi nec sit quicquam mali nec pro certo futurum sit, aestuare ac
discurrere. Nemo enim resistit sibi, cum coepit impelli, nec timorem
suum redigit ad verum; nemo dicit 'vanus auctor est, vanus [est]: aut
finxit aut credidit'. Damus nos aurae ferendos; expavescimus dubia
pro certis; non servamus modum rerum, statim in timorem venit
scrupulus.
[14]
Pudet me +ibi+ sic tecum loqui et tam lenibus te remediis focilare.
Alius dicat 'fortasse non veniet': tu dic 'quid porro, si veniet?
videbimus uter vincat; fortasse pro me venit, et mors ista vitam
honestabit'. Cicuta magnum Socratem fecit. Catoni gladium assertorem
libertatis extorque: magnam partem detraxeris gloriae. [15] Nimium
diu te cohortor, cum tibi admonitione magis quam exhortatione opus
sit. Non in diversum te a natura tua ducimus: natus es ad ista quae
dicimus; eo magis bonum tuum auge et exorna.
[16]
Sed iam finem epistulae faciam, si illi signum suum in pressero, id
est aliquam magnificam vocem perferendam ad te mandavero. 'Inter
cetera mala hoc quoque habet stultitia: semper incipit vivere.'
Considera quid vox ista significet, Lucili virorum optime, et
intelleges quam foeda sit hominum levitas cotidie nova vitae
fundamenta ponentium, novas spes etiam in exitu inchoantium. [17]
Circumspice tecum singulos: occurrent tibi senes qui se cum maxime ad
ambitionem, ad peregrinationes, ad negotiandum parent. Quid est autem
turpius quam senex vivere incipiens? Non adicerem auctorem huic voci,
nisi esset secretior nec inter vulgata Epicuri dicta, quae mihi et
laudare et adoptare permisi. Vale.
XIV.
SENECA LUCILIO SUO SALUTEM
[1]
Fateor insitam esse nobis corporis nostri caritatem; fateor nos huius
gerere tutelam. Non nego indulgendum illi, serviendum nego; multis
enim serviet qui corpori servit, qui pro illo nimium timet, qui ad
illud omnia refert. [2] Sic gerere nos debemus, non tamquam propter
corpus vivere debeamus, sed tamquam non possimus sine corpore; huius
nos nimius amor timoribus inquietat, sollicitudinibus onerat,
contumeliis obicit; honestum ei vile est cui corpus nimis carum est.
Agatur eius diligentissime cura, ita tamen ut, cum exiget ratio, cum
dignitas, cum fides, mittendum in ignes sit. [3] Nihilominus quantum
possumus evitemus incommoda quoque, non tantum pericula, et in tutum
nos reducamus, excogitantes subinde quibus possint timenda depelli.
Quorum tria, nisi fallor, genera sunt: timetur inopia, timentur
morbi, timentur quae per vim potentioris eveniunt. [4] Ex his omnibus
nihil nos magis concutit quam quod ex aliena potentia impendet; magno
enim strepitu et tumultu venit. Naturalia mala quae rettuli, inopia
atque morbus, silentio subeunt nec oculis nec auribus quicquam
terroris incutiunt: ingens alterius mali pompa est; ferrum circa se
et ignes habet et catenas et turbam ferarum quam in viscera immittat
humana. [5] Cogita hoc loco carcerem et cruces et eculeos et uncum et
adactum per medium hominem qui per os emergeret stipitem et distracta
in diversum actis curribus membra, illam tunicam alimentis ignium et
illitam et textam, et quidquid aliud praeter haec commenta saevitia
est. [6] Non est itaque mirum, si maximus huius rei timor est cuius
et varietas magna et apparatus terribilis est. Nam quemadmodum plus
agit tortor quo plura instrumenta doloris exposuit - specie enim
vincuntur qui patientiae restitissent -, ita ex iis quae animos
nostros subigunt et domant plus proficiunt quae habent quod
ostendant. Illae pestes non minus graves sunt - famem dico et sitim
et praecordiorum suppurationes et febrem viscera ipsa torrentem - sed
latent, nihil habent quod intentent, quod praeferant: haec ut magna
bella aspectu paratuque vicerunt.
[7]
Demus itaque operam, abstineamus offensis. Interdum populus est quem
timere debeamus; interdum, si ea civitatis disciplina est ut plurima
per senatum transigantur, gratiosi in eo viri; interdum singuli
quibus potestas populi et in populum data est. Hos omnes amicos
habere operosum est, satis est inimicos non habere. Itaque sapiens
numquam potentium iras provocabit, immo [nec] declinabit, non aliter
quam in navigando procellam. [8] Cum peteres Siciliam, traiecisti
fretum Temerarius gubernator contempsit austri minas - ille est enim
qui Siculum pelagus exasperet et in vertices cogat -; non sinistrum
petit litus sed id a quo propior Charybdis maria convolvit. At ille
cautior peritos locorum rogat quis aestus sit, quae signa dent nubes;
longe ab illa regione verticibus infami cursum tenet. Idem facit
sapiens: nocituram potentiam vitat, hoc primum cavens, ne vitare
videatur; pars enim securitatis et in hoc est, non ex professo eam
petere, quia quae quis fugit damnat. [9] Circumspiciendum ergo nobis
est quomodo a vulgo tuti esse possimus. Primum nihil idem
concupiscamus: rixa est inter competitores. Deinde nihil habeamus
quod cum magno emolumento insidiantis eripi possit; quam minimum sit
in corpore tuo spoliorum. Nemo ad humanum sanguinem propter ipsum
venit, aut admodum pauci; plures computant quam oderunt. Nudum latro
transmittit; etiam in obsessa via pauperi pax est. [10] Tria deinde
ex praecepto veteri praestanda sunt ut v itentur: odium, invidia,
contemptus. Quomodo hoc fiat sapientia sola monstrabit; difficile
enim temperamentum est, verendumque ne in contemptum nos invidiae
timor transferat, ne dum calcare nolumus videamur posse calcari.
Multis timendi attulit causas timeri posse. Undique nos reducamus:
non minus contemni quam suspici nocet. [11] Ad philosophiam ergo
confugiendum est; hae litterae, non dico apud bonos sed apud
mediocriter malos infularum loco sunt. Nam forensis eloquentia et
quaecumque alia populum movet adversarios habet: haec quieta et sui
negotii contemni non potest, cui ab omnibus artibus etiam apud
pessimos honor est. Numquam in tantum convalescet nequitia, numquam
sic contra virtutes coniurabitur, ut non philosophiae nomen
venerabile et sacrum maneat. Ceterum philosophia ipsa tranquille
modesteque tractanda est.
[12]
'Quid ergo?' inquis 'videtur tibi M. Cato modeste philosophari, qui
bellum civile sententia reprimit? qui furentium principum armis
medius intervenit? qui aliis Pompeium offendentibus, aliis Caesarem,
simul lacessit duos?' [13] Potest aliquis disputare an illo tempore
capessenda fuerit sapienti res publica. Quid tibi vis, arce Cato? iam
non agitur de libertate: olim pessum data est. Quaeritur utrum Caesar
an Pompeius possideat rem publicam: quid tibi cum ista contentione?
nullae partes tuae sunt. Dominus eligitur: quid tua, uter vincat?
potest melior vincere, non potest non peior esse qui vicerit. Ultimas
partes attigi Catonis; sed ne priores quidem anni fuerunt qui
sapientem in illam rapinam rei publicae admitterent. Quid aliud quam
vociferatus est Cato et misit irritas voces, cum modo per populi
levatus manus et obrutus sputis exportandus extra forum traheretur,
modo e senatu in carcerem duceretur?
[14]
Sed postea videbimus an sapienti opera rei publicae danda sit:
interim ad hos te Stoicos voco qui a re publica exclusi secesserunt
ad colendam vitam et humano generi iura condenda sine ulla
potentioris offensa. Non conturbabit sapiens publicos mores nec
populum in se vitae novitate convertet. [15] 'Quid ergo? utique erit
tutus qui hoc propositum sequetur?' Promittere tibi hoc non magis
possum quam in homine temperanti bonam valetudinem, et tamen facit
temperantia bonam valetudinem. Perit aliqua navis in portu: sed quid
tu accidere in medio mari credis? Quanto huic periculum paratius
foret multa agenti molientique, cui ne otium quidem tutum est?
Pereunt aliquando innocentes - quis negat? -, nocentes tamen saepius.
Ars ei constat qui per ornamenta percussus est. [16] Denique
consilium rerum omnium sapiens, non exitum spectat; initia in
potestate nostra sunt, de eventu fortuna iudicat, cui de me
sententiam non do. 'At aliquid vexationis afferet, aliquid adversi.'
Non damnat latro cum occidit.
[17]
Nunc ad cotidianam stipem manum porrigis. Aurea te stipe implebo, et
quia facta est auri mentio, accipe quemadmodum usus fructusque eius
tibi esse gratior possit. 'Is maxime divitiis fruitur qui minime
divitiis indiget.' 'Ede' inquis 'auctorem.' Ut scias quam benigni
simus, propositum est aliena laudare: Epicuri est aut Metrodori aut
alicuius ex illa officina. [18] Et quid interest quis dixerit?
omnibus dixit. Qui eget divitiis timet pro illis; nemo autem
sollicito bono fruitur. Adicere illis aliquid studet; dum de
incremento cogitat, oblitus est usus. Rationes accipit, forum
conterit, kalendarium versat: fit ex domino procurator. Vale.
XV.
SENECA LUCILIO SUO SALUTEM
[1]
Mos antiquis fuit, usque ad meam servatus aetatem, primis epistulae
verbis adicere 'si vales bene est, ego valeo'. Recte nos dicimus 'si
philosopharis, bene est'. Valere enim hoc demum est. Sine hoc aeger
est animus; corpus quoque, etiam si magnas habet vires, non aliter
quam furiosi aut frenetici validum est. [2] Ergo hanc praecipue
valetudinem cura, deinde et illam secundam; quae non magno tibi
constabit, si volueris bene valere. Stulta est enim, mi Lucili, et
minime conveniens litterato viro occupatio exercendi lacertos et
dilatandi cervicem ac latera firmandi; cum tibi feliciter sagina
cesserit et tori creverint, nec vires umquam opimi bovis nec pondus
aequabis. Adice nunc quod maiore corporis sarcina animus eliditur et
minus agilis est. Itaque quantum potes circumscribe corpus tuum et
animo locum laxa. [3] Multa sequuntur incommoda huic deditos curae:
primum exercitationes, quarum labor spiritum exhaurit et inhabilem
intentioni ac studiis acrioribus reddit; deinde copia ciborum
subtilitas impeditur. Accedunt pessimae notae mancipia in magisterium
recepta, homines inter oleum et vinum occupati, quibus ad votum dies
actus est si bene desudaverunt, si in locum eius quod effluxit multum
potionis altius in ieiuno iturae regesserunt. [4] Bibere et sudare
vita cardiaci est. Sunt exercitationes et faciles et breves, quae
corpus et sine mora lassent et tempori parcant, cuius praecipua ratio
habenda est: cursus et cum aliquo pondere manus motae et saltus vel
ille qui corpus in altum levat vel ille qui in longum mittit vel
ille, ut ita dicam, saliaris aut, ut contumeliosius dicam, fullonius:
quoslibet ex his elige +usum rude facile+. [5] Quidquid facies, cito
redi a corpore ad animum; illum noctibus ac diebus exerce. Labore
modico alitur ille; hanc exercitationem non frigus, non aestus
impediet, ne senectus quidem. Id bonum cura quod vetustate fit
melius. [6] Neque ego te iubeo semper imminere libro aut
pugillaribus: dandum est aliquod intervallum animo, ita tamen ut non
resolvatur, sed remittatur. Gestatio et corpus concutit et studio non
officit: possis legere, possis dictare, possis loqui, possis audire,
quorum nihil ne ambulatio quidem vetat fieri. [7] Nec tu intentionem
vocis contempseris, quam veto te per gradus et certos modos
extollere, deinde deprimere. Quid si velis deinde quemadmodum ambules
discere? Admitte istos quos nova artificia docuit fames: erit qui
gradus tuos temperet et buccas edentis observet et in tantum procedat
in quantum audaciam eius patientia et credulitate produxeris. Quid
ergo? a clamore protinus et a summa contentione vox tua incipiet?
usque eo naturale est paulatim incitari ut litigantes quoque a
sermone incipiant, ad vociferationem transeant; nemo statim Quiritium
fidem implorat. [8] Ergo utcumque tibi impetus animi suaserit, modo
vehementius fac vitiis convicium, modo lentius, prout vox te quoque
hortabitur +in id latus+; modesta, cum recipies illam revocarisque,
descendat, non decidat; +mediatorisui habeat et hoc+ indocto et
rustico more desaeviat. Non enim id agimus ut exerceatur vox, sed ut
exerceat.
[9]
Detraxi tibi non pusillum negotii: una mercedula et +unum graecum+ ad
haec beneficia accedet. Ecce insigne praeceptum: 'stulta vita ingrata
est, trepida; tota in futurum fertur'. 'Quis hoc' inquis 'dicit?'
idem qui supra. Quam tu nunc vitam dici existimas stultam? Babae et
Isionis? Non ita est: nostra dicitur, quos caeca cupiditas in
nocitura, certe numquam satiatura praecipitat, quibus si quid satis
esse posset, fuisset, qui non cogitamus quam iucundum sit nihil
poscere, quam magnificum sit plenum esse nec ex fortuna pendere. [10]
Subinde itaque, Lucili, quam multa sis consecutus recordare; cum
aspexeris quot te antecedant, cogita quot sequantur. Si vis gratus
esse adversus deos et adversus vitam tuam, cogita quam multos
antecesseris. Quid tibi cum ceteris? te ipse antecessisti. [11] Finem
constitue quem transire ne possis quidem si velis; discedant
aliquando ista insidiosa bona et sperantibus meliora quam assecutis.
Si quid in illis esset solidi, aliquando et implerent: nunc
haurientium sitim concitant. Mittantur speciosi apparatus; et quod
futuri temporis incerta sors volvit, quare potius a fortuna impetrem
ut det, quam a me ne petam? Quare autem petam? oblitus fragilitatis
humanae congeram? in quid laborem? Ecce hic dies ultimus est; ut non
sit, prope ab ultimo est. Vale.
XVI.
SENECA LUCILIO SUO SALUTEM
[1]
Liquere hoc tibi, Lucili, scio, neminem posse beate vivere, ne
tolerabiliter quidem, sine sapientiae studio, et beatam vitam
perfecta sapientia effici, ceterum tolerabilem etiam inchoata. Sed
hoc quod liquet firmandum et altius cotidiana meditatione figendum
est: plus operis est in eo ut proposita custodias quam ut honesta
proponas. Perseverandum est et assiduo studio robur addendum, donec
bona mens sit quod bona voluntas est.
[2]
Itaque - non opus est - tibi apud me pluribus verbis aut affirmatione
tam longa: intellego multum te profecisse. Quae scribis unde veniant
scio; non sunt ficta nec colorata. Dicam tamen quid sentiam: iam de
te spem habeo, nondum fiduciam. Tu quoque idem facias volo: non est
quod tibi cito et facile credas. Excute te et varie scrutare et
observa; illud ante omnia vide, utrum in philosophia an in ipsa vita
profeceris. [3] Non est philosophia populare artificium nec
ostentationi paratum; non in verbis sed in rebus est. Nec in hoc
adhibetur, ut cum aliqua oblectatione consumatur dies, ut dematur
otio nausia: animum format et fabricat, vitam disponit, actiones
regit, agenda et omittenda demonstrat, sedet ad gubernaculum et per
ancipitia fluctuantium derigit cursum. Sine hac nemo intrepide potest
vivere, nemo secure; innumerabilia accidunt singulis horis quae
consilium exigant, quod ab hac petendum est. [4] Dicet aliquis, 'quid
mihi prodest philosophia, si fatum est? quid prodest, si deus rector
est? quid prodest, si casus imperat? Nam et mutari certa non possunt
et nihil praeparari potest adversus incerta, sed aut consilium meum
occupavit deus decrevitque quid facerem, aut consilio meo nihil
fortuna permittit.' [5] Quidquid est ex his, Lucili, vel si omnia
haec sunt, philosophandum est; sive nos inexorabili lege fata
constringunt, sive arbiter deus universi cuncta disposuit, sive casus
res humanas sine ordine impellit et iactat, philosophia nos tueri
debet. Haec adhortabitur ut deo libenter pareamus, ut fortunae
contumaciter; haec docebit ut deum sequaris, feras casum. [6] Sed non
est nunc in hanc disputationem transeundum, quid sit iuris nostri si
providentia in imperio est, aut si fatorum series illigatos trahit,
aut si repentina ac subita dominantur: illo nunc revertor, ut te
moneam et exhorter ne patiaris impetum animi tui delabi et
refrigescere. Contine illum et constitue, ut habitus animi fiat quod
est impetus.
[7]
Iam ab initio, si te bene novi, circumspicies quid haec epistula
munusculi attulerit: excute illam, et invenies. Non est quod mireris
animum meum: adhuc de alieno liberalis sum. Quare autem alienum dixi
? quidquid bene dictum est ab ullo meum est. Istuc quoque ab Epicuro
dictum est: 'si ad naturam vives, numquam eris pauper; si ad
opiniones, numquam eris dives'. [8] Exiguum natura desiderat, opinio
immensum. Congeratur in te quidquid multi locupletes possederant;
ultra privatum pecuniae modum fortuna te provehat, auro tegat,
purpura vestiat, eo deliciarum opumque perducat ut terram marmoribus
abscondas; non tantum habere tibi liceat sed calcare divitias;
accedant statuae et picturae et quidquid ars ulla luxuriae
elaboravit: maiora cupere ab his disces. [9] Naturalia desideria
finita sunt: ex falsa opinione nascentia ubi desinant non habent;
nullus enim terminus falso est. Via eunti aliquid extremum est: error
immensus est. Retrahe ergo te a vanis, et cum voles scire quod petes,
utrum naturalem habeat an caecam cupiditatem, considera num possit
alicubi consistere: si longe progresso semper aliquid longius restat,
scito id naturale non esse. Vale.
XVII.
SENECA LUCILIO SUO SALUTEM
[1]
Proice omnia ista, si sapis, immo ut sapias, et ad bonam mentem magno
cursu ac totis viribus tende; si quid est quo teneris, aut expedi aut
incide. 'Moratur' inquis 'me res familiaris; sic illam disponere volo
ut sufficere nihil agenti possit, ne aut paupertas mihi oneri sit aut
ego alicui.' [2] Cum hoc dicis, non videris vim ac potentiam eius de
quo cogitas boni nosse; et summam quidem rei pervides, quantum
philosophia prosit, partes autem nondum satis subtiliter dispicis,
necdum scis quantum ubique nos adiuvet, quemadmodum et in maximis, ut
Ciceronis utar verbo, 'opituletur' <et> in minima descendat.
Mihi crede, advoca illam in consilium: suadebit tibi ne ad calculos
sedeas. [3] Nempe hoc quaeris et hoc ista dilatione vis consequi, ne
tibi paupertas timenda sit: quid si appetenda est? Multis ad
philosophandum obstitere divitiae: paupertas expedita est, secura
est. Cum classicum cecinit, scit non se peti; cum aqua conclamata
est, quomodo exeat, non quid efferat, quaerit; [ut] si navigandum
est, non strepunt portus nec unius comitatu inquieta sunt litora; non
circumstat illam turba servorum, ad quos pascendos transmarinarum
regionum est optanda fertilitas. [4] Facile est pascere paucos
ventres et bene institutos et nihil aliud desiderantes quam impleri:
parvo fames constat, magno fastidium. Paupertas contenta est
desideriis instantibus satis facere: quid est ergo quare hanc recuses
contubernalem cuius mores sanus dives imitatur? [5] Si vis vacare
animo, aut pauper sis oportet aut pauperi similis. Non potest studium
salutare fieri sine frugalitatis cura; frugalitas autem paupertas
voluntaria est. Tolle itaque istas excusationes: 'nondum habeo
quantum sat est; si ad illam summam pervenero, tunc me totum
philosophiae dabo'. Atqui nihil prius quam hoc parandum est quod tu
differs et post cetera paras; ab hoc incipiendum est. 'Parare' inquis
'unde vivam volo.' Simul et parare <te> disce: si quid te vetat
bene vivere, bene mori non vetat. [6] Non est quod nos paupertas a
philosophia revocet, ne egestas quidem. Toleranda est enim ad hoc
properantibus vel fames; quam toleravere quidam in obsidionibus, et
quod aliud erat illius patientiae praemium quam in arbitrium non
cadere victoris? Quanto hoc maius est quod promittitur: perpetua
libertas, nullius nec hominis nec dei timor. Ecquid vel esurienti ad
ista veniendum est? [7] Perpessi sunt exercitus inopiam omnium rerum,
vixerunt herbarum radicibus et dictu foedis tulerunt famem; haec
omnia passi sunt pro regno, quo magis mireris, alieno: dubitabit
aliquis ferre paupertatem ut animum furoribus liberet? Non est ergo
prius acquirendum: licet ad philosophiam etiam sine viatico
pervenire. [8] Ita est? cum omnia habueris, tunc habere et sapientiam
voles? haec erit ultimum vitae instrumentum et, ut ita dicam,
additamentum? Tu vero, sive aliquid habes, iam philosophare - unde
enim scis an iam nimis habeas? -, sive nihil, hoc prius quaere quam
quicquam. [9] 'At necessaria deerunt.' Primum deesse non poterunt,
quia natura minimum petit, naturae autem se sapiens accommodat. Sed
si necessitates ultimae inciderint, iamdudum exibit e vita et
molestus sibi esse desinet. Si vero exiguum erit et angustum quo
possit vita produci, id boni consulet nec ultra necessaria sollicitus
aut anxius ventri et scapulis suum reddet et occupationes divitum
concursationesque ad divitias euntium securus laetusque ridebit [10]
ac dicet, 'quid in longum ipse te differs? expectabisne fenoris
quaestum aut ex merce compendium aut tabulas beati senis, cum fieri
possis statim dives? Repraesentat opes sapientia, quas cuicumque
fecit supervacuas dedit.' Haec ad alios pertinent: tu locupletibus
propior es. Saeculum muta, nimis habes; idem est autem omni saeculo
quod sat est.
[11]
Poteram hoc loco epistulam claudere, nisi te male instituissem. Reges
Parthos non potest quisquam salutare sine munere; tibi valedicere non
licet gratis. Quid istic? ab Epicuro mutuum sumam: 'multis parasse
divitias non finis miseriarum fuit sed mutatio'. [12] Nec hoc miror;
non est enim in rebus vitium sed in ipso animo. Illud quod
paupertatem nobis gravem fecerat et divitias graves fecit.
Quemadmodum nihil refert utrum aegrum in ligneo lecto an in aureo
colloces - quocumque illum transtuleris, morbum secum suum transferet
-, sic nihil refert utrum aeger animus in divitiis an in paupertate
ponatur: malum illum suum sequitur. Vale.
XVIII.
SENECA LUCILIO SUO SALUTEM
[1]
December est mensis: cum maxime civitas sudat. Ius luxuriae publice
datum est; ingenti apparatu sonant omnia, tamquam quicquam inter
Saturnalia intersit et dies rerum agendarum; adeo nihil interest ut
<non> videatur mihi errasse qui dixit olim mensem Decembrem
fuisse, nunc annum. [2] Si te hic haberem, libenter tecum conferrem
quid existimares esse faciendum, utrum nihil ex cotidiana
consuetudine movendum an, ne dissidere videremur cum publicis
moribus, et hilarius cenandum et exuendam togam. Nam quod fieri nisi
in tumultu et tristi tempore civitatis non solebat, voluptatis causa
ac festorum dierum vestem mutavimus. [3] Si te bene novi, arbitri
partibus functus nec per omnia nos similes esse pilleatae turbae
voluisses nec per omnia dissimiles; nisi forte his maxime diebus
animo imperandum est, ut tunc voluptatibus solus abstineat cum in
illas omnis turba procubuit; certissimum enim argumentum firmitatis
suae capit, si ad blanda et in luxuriam trahentia nec it nec
abducitur. [4] Hoc multo fortius est, ebrio ac vomitante populo
siccum ac sobrium esse, illud temperantius, non excerpere se nec
insignire nec misceri omnibus et eadem sed non eodem modo facere;
licet enim sine luxuria agere festum diem.
[5]
Ceterum adeo mihi placet temptare animi tui firmitatem ut e praecepto
magnorum virorum tibi quoque praecipiam: interponas aliquot dies
quibus contentus minimo ac vilissimo cibo, dura atque horrida veste,
dicas tibi 'hoc est quod timebatur?' [6] In ipsa securitate animus ad
difficilia se praeparet et contra iniurias fortunae inter beneficia
firmetur. Miles in media pace decurrit, sine ullo hoste vallum iacit,
et supervacuo labore lassatur ut sufficere necessario possit; quem in
ipsa re trepidare nolueris, ante rem exerceas. Hoc secuti sunt qui
omnibus mensibus paupertatem imitati prope ad inopiam accesserunt, ne
umquam expavescerent quod saepe didicissent. [7] Non est nunc quod
existimes me dicere Timoneas cenas et pauperum cellas et quidquid
aliud est per quod luxuria divitiarum taedio ludit: grabattus ille
verus sit et sagum et panis durus ac sordidus. Hoc triduo et
quatriduo fer, interdum pluribus diebus, ut non lusus sit sed
experimentum: tunc, mihi crede, Lucili, exultabis dipondio satur et
intelleges ad securitatem non opus esse fortuna; hoc enim quod
necessitati sat est dabit et irata. [8] Non est tamen quare tu multum
tibi facere videaris - facies enim quod multa milia servorum, multa
milia pauperum faciunt -: illo nomine te Cuspice, quod facies non
coactus, quod tam facile erit tibi illud pati semper quam aliquando
experiri. Exerceamur ad palum, et ne imparatos fortuna deprehendat,
fiat nobis paupertas familiaris; securius divites erimus si scierimus
quam non sit grave pauperes esse. [9] Certos habebat dies ille
magister voluptatis Epicurus quibus maligne famem exstingueret,
visurus an aliquid deesset ex plena et consummata voluptate, vel
quantum deesset, et an dignum quod quis magno labore pensaret. Hoc
certe in iis epistulis ait quas scripsit Charino magistratu ad
Polyaenum; et quidem gloriatur non toto asse <se> pasci,
Metrodorum, qui nondum tantum profecerit, toto. [10] In hoc tu victu
saturitatem putas esse? Et voluptas est; voluptas autem non illa
levis et fugax et subinde reficienda, sed stabilis et certa. Non enim
iucunda res est aqua et polenta aut frustum hordeacii panis, sed
summa voluptas est posse capere etiam ex his voluptatem et ad id se
deduxisse quod eripere nulla fortunae iniquitas possit. [11]
Liberaliora alimenta sunt carceris, sepositos ad capitale supplicium
non tam anguste qui occisurus est pascit: quanta est animi magnitudo
ad id sua sponte descendere quod ne ad extrema quidem decretis
timendum sit! hoc est praeoccupare tela fortunae. [12] Incipe ergo,
mi Lucili, sequi horum consuetudinem et aliquos dies destina quibus
secedas a tuis rebus minimoque te facias familiarem; incipe cum
paupertate habere commercium;
aude,
hospes, contemnere opes et te quoque dignum
finge deo.
finge deo.
[13]
Nemo alius est deo dignus quam qui opes contempsit; quarum
possessionem tibi non interdico, sed efficere volo ut illas intrepide
possideas; quod uno consequeris modo, si te etiam sine illis beate
victurum persuaseris tibi, si illas tamquam exituras semper
aspexeris.
[14]
Sed iam incipiamus epistulam complicare. 'Prius' inquis 'redde quod
debes.' Delegabo te ad Epicurum, ab illo fiet numeratio: 'immodica
ira gignit insaniam'. Hoc quam verum sit necesse est scias, cum
habueris et servum et inimicum. [15] In omnes personas hic exardescit
affectus; tam ex amore nascitur quam ex odio, non minus inter seria
quam inter lusus et iocos; nec interest ex quam magna causa nascatur
sed in qualem perveniat animum. Sic ignis non refert quam magnus sed
quo incidat; nam etiam maximum solida non receperunt, rursus arida et
corripi facilia scintillam quoque fovent usque in incendium. Ita est,
mi Lucili: ingentis irae exitus furor est, et ideo ira vitanda est
non moderationis causa sed sanitatis. Vale.
XIX.
SENECA LUCILIO SUO SALUTEM
[1]
Exulto quotiens epistulas tuas accipio; implent enim me bona spe, et
iam non promittunt de te sed spondent. Ita fac, oro atque obsecro -
quid enim habeo melius quod amicum rogem quam quod pro ipso rogaturus
sum? si potes, subducte istis occupationibus; si minus, eripe. Satis
multum temporis sparsimus: incipiamus vasa in senectute colligere.
[2] Numquid invidiosum est? in freto viximus, moriamur in portu.
Neque ego suaserim tibi nomen ex otio petere, quod nec iactare debes
nec abscondere; numquam enim usque eo te abigam generis humani furore
damnato ut latebram tibi aliquam parari et oblivionem velim: id age
ut otium tuum non emineat sed appareat. [3] Deinde videbunt de isto
quibus integra sunt et prima consilia an velint vitam per obscurum
transmittere: tibi liberum non est. In medium te protulit ingenii
vigor, scriptorum elegantia, clarae et nobiles amicitiae; iam notitia
te invasit; ut in extrema mergaris ac penitus recondaris, tamen
priora monstrabunt. [4] Tenebras habere non potes; sequetur quocumque
fugeris multum pristinae lucis: quietem potes vindicare sine ullius
odio, sine desiderio aut morsu animi tui. Quid enim relinques quod
invitus relictum a te possis cogitare? Clientes? quorum nemo te ipsum
sequitur, sed aliquid ex te; amicitia olim petebatur, nunc praeda;
mutabunt testamenta destituti senes, migrabit ad aliud limen
salutator. Non potest parvo res magna constare: aestima utrum te
relinquere an aliquid ex tuis malis. [5] Utinam quidem tibi senescere
contigisset intra natalium tuorum modum, nec te in altum fortuna
misisset! Tulit te longe a conspectu vitae salubris rapida felicitas,
provincia et procuratio et quidquid ab istis promittitur; maiora
deinde officia te excipient et ex aliis alia: quis exitus erit? [6]
quid exspectas donec desinas habere quod cupias? numquam erit tempus.
Qualem dicimus seriem esse causarum ex quibus nectitur fatum, talem
esse *** cupiditatum: altera ex fine alterius nascitur. In eam
demissus es vitam quae numquam tibi terminum miseriarum ac servitutis
ipsa factura sit: subduc cervicem iugo tritam; semel illam incidi
quam semper premi satius est. [7] Si te ad privata rettuleris, minora
erunt omnia, sed affatim implebunt: at nunc plurima et undique
ingesta non satiant. Utrum autem mavis ex inopia saturitatem an in
copia famem? Et avida felicitas est et alienae aviditati exposita;
quamdiu tibi satis nihil fuerit, ipse aliis non eris. [8] 'Quomodo'
inquis 'exibo?' Utcumque. Cogita quam multa temere pro pecunia, quam
multa laboriose pro honore temptaveris: aliquid et pro otio audendum
est, aut in ista sollicitudine procurationum et deinde urbanorum
officiorum senescendum, in tumultu ac semper novis fluctibus quos
effugere nulla modestia, nulla vitae quiete contingit. Quid enim ad
rem pertinet an tu quiescere velis? fortuna tua non vult. Quid si
illi etiam nunc permiseris crescere? quantum ad successus accesserit
accedet ad metus. [9] Volo tibi hoc loco referre dictum Maecenatis
vera in ipso eculeo elocuti: 'ipsa enim altitudo attonat summa'. Si
quaeris in quo libro dixerit, in eo qui Prometheus inscribitur. Hoc
voluit dicere, attonita habet summa. Est ergo tanti ulla potentia ut
sit tibi tam ebrius sermo? Ingeniosus ille vir fuit, magnum exemplum
Romanae eloquentiae daturus nisi illum enervasset felicitas, immo
castrasset. Hic te exitus manet nisi iam contrahes vela, nisi, quod
ille sero voluit, terram leges.
[10]
Poteram tecum hac Maecenatis sententia parem facere rationem, sed
movebis mihi controversiam, si novi te, nec voles quod debeo <nisi>
in aspero et probo accipere. Ut se res habet, ab Epicuro versura
facienda est. 'Ante' inquit 'circumspiciendum est cum quibus edas et
bibas quam quid edas et bibas; nam sine amico visceratio leonis ac
lupi vita est.' [11] Hoc non continget tibi nisi secesseris: alioquin
habebis convivas quos ex turba salutantium nomenclator digesserit;
errat autem qui amicum in atrio quaerit, in convivio probat. Nullum
habet maius malum occupatus homo et bonis suis obsessus quam quod
amicos sibi putat quibus ipse non est, quod beneficia sua efficacia
iudicat ad conciliandos animos, cum quidam quo plus debent magis
oderint: leve aes alienum debitorem facit, grave inimicum. [12] 'Quid
ergo? beneficia non parant amicitias?' Parant, si accepturos licuit
eligere, si collocata, non sparsa sunt. Itaque dum incipis esse
mentis tuae, interim hoc consilio sapientium utere, ut magis ad rem
existimes pertinere quis quam quid acceperit. Vale.
XX.
SENECA LUCILIO SUO SALUTEM
[1]
Si vales et te dignum putas qui aliquando fias tuus, gaudeo; mea enim
gloria erit, si te istinc ubi sine spe exeundi fluctuaris extraxero.
Illud autem te, mi Lucili, rogo atque hortor, ut philosophiam in
praecordia ima demittas et experimentum profectus tui capias non
oratione nec scripto, sed animi firmitate, cupiditatum deminutione:
verba rebus proba. [2] Aliud propositum est declamantibus et
assensionem coronae captantibus, aliud his qui iuvenum et otiosorum
aures disputatione varia aut volubili detinent: facere docet
philosophia, non dicere, et hoc exigit, ut ad legem suam quisque
vivat, ne orationi vita dissentiat vel ipsa inter se vita; <ut>
unus sit omnium actio[dissentio]num color [sit]. Maximum hoc est et
officium sapientiae et indicium, ut verbis opera concordent, ut ipse
ubique par sibi idemque sit. 'Quis hoc praestabit?' Pauci, aliqui
tamen. Est enim difficile [hoc]; nec hoc dico, sapientem uno semper
iturum gradu, sed una via. [3] Observa te itaque, numquid vestis tua
domusque dissentiant, numquid in te liberalis sis, in tuos sordidus,
numquid cenes frugaliter, aedifices luxuriose; unam semel ad quam
vivas regulam prende et ad hanc omnem vitam tuam exaequa. Quidam se
domi contrahunt, dilatant foris et extendunt: vitium est haec
diversitas et signum vacillantis animi ac nondum habentis tenorem
suum. [4] Etiam nunc dicam unde sit ista inconstantia et
dissimilitudo rerum consiliorumque: nemo proponit sibi quid velit,
nec si proposuit perseverat in eo, sed transilit; nec tantum mutat
sed redit et in ea quae deseruit ac damnavit revolvitur. [5] Itaque
ut relinquam definitiones sapientiae veteres et totum complectar
humanae vitae modum, hoc possum contentus esse: quid est sapientia?
semper idem velle atque idem nolle. Licet illam exceptiunculam non
adicias, ut rectum sit quod velis; non potest enim cuiquam idem
semper placere nisi rectum. [6] Nesciunt ergo homines quid velint
nisi illo momento quo volunt; in totum nulli velle aut nolle decretum
est; variatur cotidie iudicium et in contrarium vertitur ac plerisque
agitur vita per lusum. Preme ergo quod coepisti, et fortasse
perduceris aut ad summum aut eo quod summum nondum esse solus
intellegas.
[7]
'Quid fiet' inquis 'huic turbae familiarium sine re familiari?' Turba
ista cum a te pasci desierit, ipsa se pascet, aut quod tu beneficio
tuo non potes scire, paupertatis scies: illa veros certosque amicos
retinebit, discedet quisquis non te se aliud sequebatur. Non est
autem vel ob hoc unum amanda paupertas, quod a quibus ameris
ostendet? O quando ille veniet dies quo nemo in honorem tuum
mentiatur! [8] Huc ergo cogitationes tuae tendant, hoc cura, hoc
opta, omnia alia vota deo remissurus, ut contentus sis temet ipso et
ex te nascentibus bonis. Quae potest esse felicitas propior? Redige
te ad parva ex quibus cadere non possis, idque ut libentius facias,
ad hoc pertinebit tributum huius epistulae, quod statim conferam.
[9]
Invideas licet, etiam nunc libenter pro me dependet Epicurus.
'Magnificentior, mihi crede, sermo tuus in grabatto videbitur et in
panno; non enim dicentur tantum illa sed probabuntur.' Ego certe
aliter audio quae dicit Demetrius noster, cum illum vidi nudum,
quanto minus quam [in] stramentis incubantem: non praeceptor veri sed
testis est. [10] 'Quid ergo? non licet divitias in sinu positas
contemnere?' Quidni liceat? Et ille ingentis animi est qui illas
circumfusas sibi, multum diuque miratus quod ad se venerint, ridet
suasque audit magis esse quam sentit. Multum est non corrumpi
divitiarum contubernio; magnus ille qui in divit”s pauper est. [11]
'Nescio' inquis 'quomodo paupertatem iste laturus sit, si in illam
inciderit.' Nec ego, Epicure, an +gulus+ [si] iste pauper
contempturus sit divitias, si in illas inciderit; itaque in utroque
mens aestimanda est inspiciendumque an ille paupertati indulgeat, an
hic divitiis non indulgeat. Alioquin leve argumentum est bonae
voluntatis grabattus aut pannus, nisi apparuit aliquem illa non
necessitate pati sed malle. [12] Ceterum magnae indolis est ad ista
non properare tamquam meliora, sed praeparari tamquam ad facilia. Et
sunt, Lucili, facilia; cum vero multum ante meditatus accesseris,
iucunda quoque; inest enim illis, sine qua nihil est iucundum,
securitas. [13] Necessarium ergo iudico id quod tibi scripsi magnos
viros saepe fecisse, aliquos dies interponere quibus nos imaginaria
paupertate exerceamus ad veram; quod eo magis faciendum est quod
deliciis permaduimus et omnia dura ac difficilia iudicamus. Potius
excitandus e somno et vellicandus est animus admonendusque naturam
nobis minimum constituisse. Nemo nascitur dives; quisquis exit in
lucem iussus est lacte et panno esse contentus: ab his initiis nos
regna non capiunt. Vale.
XXI
SENECA LUCILIO SUO SALUTEM
[1]
Cum istis tibi esse negotium iudicas de quibus scripseras? Maximum
negotium tecum habes, tu tibi molestus es. Quid velis nescis, melius
probas honesta quam sequeris, vides ubi sit posita felicitas sed ad
illam pervenire non audes. Quid sit autem quod te impediat, quia
parum ipse dispicis, dicam: magna esse haec existimas quae relicturus
es, et cum proposuisti tibi illam securitatem ad quam transiturus es,
retinet te huius vitae a qua recessurus es fulgor tamquam in sordida
et obscura casurum. [2] Erras, Lucili: ex hac vita ad illam
ascenditur. Quod interest inter splendorem et lucem, cum haec certam
originem habeat ac suam, ille niteat alieno, hoc inter hanc vitam et
illam: haec fulgore extrinsecus veniente percussa est, crassam illi
statim umbram faciet quisquis obstiterit: illa suo lumine illustris
est. Studia te tua clarum et nobilem efficient. [3] Exemplum Epicuri
referam. Cum Idomeneo scriberet et illum a vita speciosa ad fidelem
stabilemque gloriam revocaret, regiae tunc potentiae ministrum et
magna tractantem, 'si gloria' inquit 'tangeris, notiorem te epistulae
meae facient quam omnia ista quae colis et propter quae coleris'. [4]
Numquid ergo mentitus est? quis Idomenea nosset nisi Epicurus illum
litteris suis incidisset? Omnes illos megistanas et satrapas et regem
ipsum ex quo Idomenei titulus petebatur oblivio alta suppressit.
Nomen Attici perire Ciceronis epistulae non sinunt. Nihil illi
profuisset gener Agrippa et Tiberius progener et Drusus Caesar
pronepos; inter tam magna nomina taceretur nisi <sibi> Cicero
illum applicuisset. [5] Profunda super nos altitudo temporis veniet,
pauca ingenia caput exserent et in idem quandoque silentium abitura
oblivioni resistent ac se diu vindicabunt. Quod Epicurus amico suo
potuit promittere, hoc tibi promitto, Lucili: habebo apud posteros
gratiam, possum mecum duratura nomina educere. Vergilius noster
duobus memoriam aeternam promisit et praestat:
fortunati
ambo! si quid mea carmina possunt,
nulla dies umquam memori vos eximet aevo,
dum domus Aeneae Capitoli immobile saxum
accolet imperiumque pater Romanus habebit.
nulla dies umquam memori vos eximet aevo,
dum domus Aeneae Capitoli immobile saxum
accolet imperiumque pater Romanus habebit.
[6]
Quoscumque in medium fortuna protulit, quicumque membra ac partes
alienae potentiae fuerant, horum gratia viguit, domus frequentata
est, dum ipsi steterunt: post ipsos cito memoria defecit. Ingeniorum
crescit dignatio nec ipsis tantum honor habetur, sed quidquid illorum
memoriae adhaesit excipitur.
[7]
Ne gratis Idomeneus in epistulam meam venerit, ipse eam de suo
redimet. Ad hunc Epicurus illam nobilem sententiam scripsit qua
hortatur ut Pythoclea locupletem non publica nec ancipiti via faciat.
'Si vis' inquit 'Pythoclea divitem facere, non pecuniae adiciendum
sed cupiditati detrahendum est.' [8] Et apertior ista sententia est
quam <ut> interpretanda sit, et disertior quam ut adiuvanda.
Hoc unum te admoneo, ne istud tantum existimes de divit”s dictum:
quocumque transtuleris, idem poterit. Si vis Pythoclea honestum
facere, non honoribus adiciendum est sed cupiditatibus detrahendum;
si vis Pythoclea esse in perpetua voluptate, non voluptatibus
adiciendum est sed cupiditatibus detrahendum; si vis Pythoclea senem
facere et implere vitam, non annis adiciendum est sed cupiditatibus
detrahendum. [9] Has voces non est quod Epicuri esse iudices:
publicae sunt. Quod fieri in senatu solet faciendum ego in
philosophia quoque existimo: cum censuit aliquis quod ex parte mihi
placeat, iubeo illum dividere sententiam et sequor quod probo.
Eo
libentius Epicuri egregia dicta commemoro, ut istis qui ad illum
confugiunt spe mala inducti, qui velamentum ipsos vitiorum suorum
habituros existimant, probent quocumque ierint honeste esse vivendum.
[10] Cum adieris eius hortulos +et inscriptum hortulis+ 'HOSPES HIC
BENE MANEBIS, HIC SVMMVM BONVM VOLVPTAS EST' paratus erit istius
domicilii custos hospitalis, humanus, et te polenta excipiet et aquam
quoque large ministrabit et dicet, 'ecquid bene acceptus es?' 'Non
irritant' inquit 'hi hortuli famem sed exstinguunt, nec maiorem ipsis
potionibus sitim faciunt, sed naturali et gratuito remedio sedant; in
hac voluptate consenui.' [11] De his tecum desideriis loquor quae
consolationem non recipiunt, quibus dandum est aliquid ut desinant.
Nam de illis extraordinariis quae licet differre, licet castigare et
opprimere, hoc unum commonefaciam: ista voluptas naturalis est, non
necessaria. Huic nihil debes; si quid impendis, voluntarium est.
Venter praecepta non audit: poscit, appellat. Non est tamen molestus
creditor: parvo dimittitur, si modo das illi quod debes, non quod
potes. Vale.